Prekluzja dowodowa – usprawnienie czy zagrożenie?

Zgodnie z nowymi przepisami Kodeksu postępowania karnego wniosek dowodowy oddala się, jeśli został złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona.
Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia czy:
został popełniony czyn zabroniony,
czyn stanowi przestępstwo,
czyn zabroniony został popełniony w warunkach recydywy,
był to czyn sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu,
sprawca popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa,
sprawca popełnił przestępstwo o charakterze terrorystycznym,
zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym.

Zmiany w Kodeksie postępowania karnego mają służyć przyśpieszeniu procesu karnego. Kontrowersję stanowi jednakże, czy nie ograniczy to zbytnio prawa oskarżonego do obrony. Niektórzy podnoszą, iż wprowadzenie prekluzji dowodowej stanowi odejście od fundamentalnej zasady prawdy materialnej, co skutkować może wydawaniem niesprawiedliwych wyroków. Adwokaci zauważają, że sąd jest wyposażony w inne narzędzia do tego, by zapobiegać przewlekaniu postępowania przez składanie niezasadnych wniosków dowodowych. Przykładem jest tutaj art. 170 par. 1 pkt 1-5 k.p.k., zgodnie z którym sąd oddala wniosek dowodowy w razie, gdy okoliczność nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności, czy jest już ona udowodniona, gdy dowodu nie da się przeprowadzić albo gdy wniosek zmierza do przedłużenia postępowania. Ich zdaniem więc kolejne ograniczenie nie jest konieczne.

Wymaga podkreślenia, iż dowody na okoliczności sprawstwa oraz zawinienia, które są kluczowe dla sprawy, są wolne od prekluzji. Obrońcy nowelizacji zwracają również uwagę, że przyjęta linia obrony ukierunkowana jest najczęściej na wykazanie, iż oskarżony nie popełnił zarzuconego mu czynu, w tym zakresie prekluzja dowodowa nie powinna więc ograniczać obrońcy. W uzasadnieniu projektu nowelizacji podniesiono, że zamierzano w ten sposób ukrócić w szczególności dowody na okoliczności wpływające na wymiar kary.
Niektórzy prawnicy zaczęli „obchodzić” nowy przepis składając wnioski o wydłużenie terminu na złożenie wniosku dowodowego.

Odpowiedzialność „słupa”

Wiele oszustw (kwalifikowanych jako przestępstwa z różnych artykułów Kodeksu karnego) zakłada po stronie ich sprawców korzystanie z tzw. słupa, czyli nieświadomej mechanizmu samego naruszenia prawa osoby, która na swoje dane zakłada rachunek bankowy (wykorzystany do wypłacenia skradzionych pieniędzy), wyrabia kartę telefoniczną etc. W wielu sytuacjach, działania tych osób kwalifikowane są jako współudział w przestępstwie, co oznacza dla „słupów” poważne konsekwencje, łącznie z długoletnim pozbawieniem wolności i obowiązkiem naprawienia szkody (która często może wynosić setki tysięcy lub miliony złotych). Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, automatyczne przypisywanie „słupom” współsprawstwa nie jest jednak prawidłowe – o ile nie jesteśmy w stanie udowodnić, że taka osoba wiedziała w jakim procederze bierze udział, można mówić co najwyżej o jej pomocnictwie (o ile w ogóle można ją uznać za winną popełnienia czynu zabronionego). W tego typu sytuacjach, warto skorzystać z pomocy obrońcy.

Dostęp do akt

Dostęp do akt jest mniej lub bardziej ograniczony w zależności od wnioskodawcy oraz postępowania (postępowanie przygotowawcze i sądowe).

Cechą postępowania przygotowawczego jest zasada tajności, co wiążę się z tym, że akta udostępniane są jedynie za zgodą prowadzącego postępowanie (art. 156 § 5 KPK), zaś w postępowaniu sądowym obowiązuje zasada jawności akt, co oznacza, że akta powinny być dostępne bez ograniczeń (wyjątki uwzględnione zostały w art.156 § 1 KPK).

W postępowaniu przygotowawczym akta udostępniane są stronom, obrońcom, pełnomocnikom ustawowym na ich wniosek, za zgodą prokuratora mogą zostać udostępnione także innym osobom, jednak tylko w wyjątkowych wypadkach. W odpowiedzi na taki wniosek prowadzący postępowanie wydaje zarządzenie (art. 156 § 5 KPK). Jeżeli decyzja jest odmowna, stronom (tylko im) przysługuje zażalenie do sądu (art.159 KPK). Ustawodawca nie określił przesłanek, którymi miałby się kierować prowadzący postępowanie przy wydawaniu zarządzenia. W art. 156 § 5 KPK uwzględniona została jedynie ogólna wskazówka pozwalająca na uniemożliwienie udostępnienia akt. Jest to potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa.

Udostępnienie akt w postępowaniu przygotowawczym jest obligatoryjne, gdy:

  • podejrzany lub obrońca został powiadomiony o terminie końcowego zaznajomienia
    z materiałami postępowania przygotowawczego. W takiej sytuacji nie można odmówić udostępnienia akt pokrzywdzonemu, jego pełnomocnikowi lub przedstawicielowi ustawowemu (art. 156 5 KPK).
  • został złożony wniosek o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania. Podejrzany i obrońca mają prawo do niezwłocznego zapoznania się z częścią akt sprawy, które zawierają treść dowodów dołączonych do wspomnianego wniosku (art. 156 § 5a KPK).

W postępowaniu sądowym akta udostępniane są tym samym podmiotom. Niezależnie od roli
w sprawie wymagany jest wniosek. Zgoda prezesa sądu wymagana jest jedynie w przypadku,
gdy wniosek składają inne osoby niż strony, obrońcy, pełnomocnicy lub przedstawiciele ustawowi. Dostęp do akt może zostać ograniczony, w przypadku, gdy zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”. W takim przypadku zasady przeglądania akt określa prezes sądu lub sąd.

Autor: Magdalena Jurkiewicz

[stan prawny: wrzesień 2019 r.]