Akcja cywilna w postępowaniu karnym

Postępowanie karne sprowadza się zasadniczo do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osoby, która dopuściła się czynu zabronionego. Aby wzmocnić poczucie sprawiedliwości i podjąć próbę zrekompensowania szkody wyrządzonej osobie pokrzywdzonej przestępstwem, przepisy postępowania karnego przewidują możliwość nakładania na oskarżonego określonych świadczeń powstałych w związku z popełnieniem przez niego przestępstwa.
Mamy więc obecnie możliwość rozwiązania wszelkich zagadnień prawnych powstałych w ramach zaistniałego konfliktu w jednym postępowaniu toczącym się przed sądem karnym. W braku takiej regulacji każdorazowo konieczne byłoby wszczynanie przez pokrzywdzonego kolejnego postępowania przed sądem cywilnym w celu dochodzenia powstałych roszczeń, co znacznie wydłużyłoby cały proces. Sąd karny w wyroku traktującym o winie i wymierzając sprawcy karę orzeka równocześnie w zakresie naprawienia wynikłej z przestępstwa szkody – instytucja ta nazywana jest akcją cywilną.
Korzyści płynące z takiego rozwiązania są liczne zarówno dla pokrzywdzonego, jak i dla oskarżonego. Akcja cywilna obok konstrukcji takich jak postępowanie mediacyjne i konsensualne wyrokowanie jest wyrazem realizacji koncepcji sprawiedliwości naprawczej w prawie karnym. Stosowanie jej zmierza więc do pełniejszego zrekompensowania szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu i wzbudzenia poczucia realizacji sprawiedliwości. Skutkuje to jednak tym, że w procesie karnym pojawiają się do rozstrzygnięcia także zagadnienia natury cywilnoprawnej, które dla sądu karnego nie są standardowym obszarem do procedowania.
Podstawę do orzekania przez sąd w sprawie akcji cywilnej odnajdujemy w art. 415 § 1 Kodeksu postępowania karnego. W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie, sąd orzeka obowiązek naprawienia, w całości lub części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W przypadku skazania sprawcy nałożenie wyżej wskazanych obowiązków uzależnione jest od złożenia przez pokrzywdzonego odpowiedniego wniosku. Orzeczenie powyższych obowiązków ma również wymiar karnomaterialny – w sytuacji, gdy sprawca uchyla się od ich realizacji istnieje możliwość podjęcia warunkowego umorzenia lub zarządzenia wykonania zawieszonej kary, co dodatkowo pełni w pewien sposób funkcję gwarancyjną w zakresie naprawienia wyrządzonej szkody. Przepisy przewidują także sytuacje, gdy nałożenie powyższych obowiązków jest dla sądu fakultatywne. Świadczenia te orzekane są co do zasady na rzecz pokrzywdzonego, ale wyjątkowo uprawnione do ich otrzymania mogą być także inne podmioty. W sytuacji gdy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia jest znacznie utrudnione, np. gdy nie da się określić rozmiarów szkody, na podstawie art. 46 § 2 Kodeksu karnego sąd może orzec w ich miejsce nawiązkę.
Jeżeli orzeczony przez sąd karny obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia albo nawiązka na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę mamy możliwość dochodzenia dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym. Możemy również całkiem zrezygnować z rozwiązań oferowanych przez postępowanie karne w tym zakresie (nie wnioskując o rozstrzygnięcie w zakresie powstałej szkody). Wówczas kierujemy bezpośrednio do sądu cywilnego pozew przeciwko sprawcy dochodząc powstałych roszczeń w odrębnym procesie (ze wszystkimi tego konsekwencjami, takimi jak chociażby dodatkowe koszty procesu). Należy również pamiętać, że akcja cywilna jest obwarowana klauzulą antykumulacyjną, która  polega na tym, że nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.