Za główny cel postępowania sądowego w sprawach karnych uważa się pociągnięcie do odpowiedzialności sprawcę przestępstwa. Jednakże oprócz tego za istotne uważa się też takie pokierowanie procesem, aby uwzględnione zostały interesy osoby pokrzywdzonej. Jednym z takich interesów może być właśnie uzyskanie odszkodowania.

Polskie prawo przewiduje kilka możliwości dochodzenia odszkodowania od sprawcy przestępstwa - można ubiegać się o nie zarówno w postępowaniu karnym jak i w cywilnym.

W postępowaniu karnym przyjmuje się, że gdy krzywda lub szkoda powstały w wyniku przestępstwa, wyłącznie osoba, która w toku dochodzenia lub śledztwa uzyskała status pokrzywdzonego może domagać się rekompensaty. Pokrzywdzonym w procesie karnym jest osoba, której dobra prawne zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Obowiązek naprawienia szkody jest w obecnym stanie prawnym zaliczany do katalogu środków karnych. Obowiązek naprawienia szkody ma charakter złożony, albowiem z uwagi na jego kompensacyjną rolę powoduje daleko idące zbliżenie prawa karnego do prawa cywilnego. Oznacza to z jednej strony konieczność uwzględnienia norm prawa określających zasady kompensacji właściwych dla prawa cywilnego, a z drugiej strony, z uwagi na karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, pełni on funkcję sankcji.

Warto zwrócić uwagę, iż w Polsce wyróżnia się dwie odmienne formy rekompensaty: pierwszą z nich jest zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (o charakterze niematerialnym), a drugą odszkodowanie za straty majątkowe.

W sprawie o przestępstwo powodujące szkodę lub krzywdę, pokrzywdzony może złożyć wniosek o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę już na etapie postępowania karnego. Możliwość taka jest przewidziana przez art. 46 Kodeksu karnego. W przypadku, gdy wniosek taki złoży osoba uprawniona, orzeczenie tych środków przez sąd jest obligatoryjne. Poza tymi wypadkami sąd zawsze może orzec zadośćuczynienie według własnego uznania, bez konieczności składania wniosku.

Co więcej, do złożenia wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za krzywdę uprawniony jest prokurator. Może to zrobić aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej. Zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę, sąd może zastępczo orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.

Należy pamiętać, że sąd karny obowiązany jest w pierwszej kolejności do rozstrzygnięcia o winie i ewentualnej karze wobec oskarżonego, a zgodnie z zasadami postępowania, powinno być ono prowadzone w sposób szybki i sprawny. Rozstrzygnięcie kwestii odszkodowania uznaje się więc za dodatkowe.

W postępowaniu cywilnym zadośćuczynienie na rzecz osoby bezpośrednio poszkodowanej reguluje między innymi art. 445 Kodeksu cywilnego. Stanowi on, iż osobie bezpośrednio poszkodowanej, która w wyniku wyrządzonej jej szkody doznała uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, sąd może przyznać pewną sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

[stan prawny: marzec 2020 r.]