Prawo karne – aktualności

Problematyka tzw. przymusowych małżeństw w polskim ustawodawstwie pojawiła się 13.01.2023 r. w związku z nowelizacją Kodeks karnego. Wprowadzenie do kk przepisów
art. 191b stanowi realizację zobowiązania wynikającego z art. 37 Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z dnia 11 maja
2011 r.

Konwencja wprowadziła obowiązek penalizacji umyślnych działań polegających na zmuszaniu osoby dorosłej lub dziecka do zawarcia małżeństwa, a także zwabieniu osób na terytorium Strony lub innego państwa również w celu zmuszenia do zawarcia małżeństwa (art. 37 ust. 1 i ust. 2). Kryminalizacja przymusowego małżeństwa została przekazana władzom przez Komitet GREVIO, aby wspomóc państwa członkowskie w tworzeniu ram prawnych.

Art. 191b § 1 Kodeksu karnego penalizuje zmuszanie do zawarcia małżeństwa, zarówno w rozumieniu prawa polskiego, jak i do zawarcia związku o charakterze małżeńskim zgodnym z tradycją religijną lub kulturową sprawcy. § 2 dotyczy nakłaniania do opuszczenia Polski w celu popełnienia czynu z § 1.

Przepis art. 191b § 1 ma charakter lex specialis w stosunku do art. 191 § 1 (zmuszanie poprzez zastosowanie przemocy wobec osoby lub groźby bezprawnej). Przepis ten pozostaje w zbiegu pomijalnym z art. 190 § 1 k.k. (groźba), oczywiście wtedy, gdy groźba bezprawna użyta przez sprawcę czynu z art. 191b miała charakter groźby karalnej (wyłączenie wielości ocen nastąpi przy zastosowaniu zasady konsumpcji, a przepisem konsumującym jest art. 191b). Nie można wykluczyć wystąpienia rzeczywistego zbiegu przepisów z art.156 lub 157 k.k. (ciężki lub średni uszczerbek na zdrowiu), w przypadku gdy zastosowana przez sprawcę przemoc jest na tyle intensywna, że doprowadzi do wystąpieniu któregoś z tych uszczerbków (choć wydaje się, że w takich przypadkach regułą będą jednak dwa czyny, a w rezultacie zbieg przestępstw).

Przepis ten został umieszczony w rozdziale o przestępstwach przeciwko wolności, co znajduje uzasadnienie – chodzi bowiem o ochronę swobody podejmowania decyzji. Artykuł 191b chroni przede wszystkim wolność jednostki do samodzielnego decydowania o zawarciu związku. Dodatkowo, w zależności od sytuacji, chronione mogą być także godność, nietykalność cielesna czy wolność osobista.Przestępstwo to musi zostać popełnione z użyciem przemocy, groźby bezprawnej, nadużycia zależności lub wykorzystania trudnego położenia ofiary. Kluczowe jest, że działania sprawcy muszą bezpośrednio prowadzić do zawarcia przez pokrzywdzonego małżeństwa lub związku o analogicznym charakterze. Konieczne jest zatem istnienie związku przyczynowego między działaniem sprawcy a skutkiem.

Pojęcie „związku odpowiadającego małżeństwu” w kręgu kulturowym lub religijnym sprawcy jest nieostre i trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Może obejmować także związki osób tej samej płci, mimo że nie są one uznawane za małżeństwo w świetle polskiego prawa.Ważnym elementem omawianego przepisu jest stosunek zależności, który pozwala sprawcy wpływać na decyzje ofiary. Może on mieć charakter trwały lub tymczasowy. Przestępstwo z art. 191b § 1 jest przestępstwem umyślnym i wymaga zamiaru bezpośredniego – wynika to z celowego działania sprawcy i zastosowanych przez niego środków.

Realizacja czynu zabronionego musi nastąpić za pomocą przemocy, groźby bezprawnej lub przez nadużycie stosunku zależności bądź wykorzystanie krytycznego położenia. Dla  realizacji  znamion  typu  z  art.  191b  §  1  k.k.  ustawa wymaga doprowadzenia innej  osoby  do  zawarcia  małżeństwa  lub  związku,  który  odpowiada  małżeństwu w  kręgu  wyznaniowym  lub  kulturowym  sprawcy.  Zgodnie  ze  znaczeniem  słownikowym  „doprowadzać”  oznacza  „stać  się  przyczyną czegoś, przyprawić kogoś o coś, spowodować coś, wywołać coś”. Czasownik „doprowadza”  zaliczany  jest  do  znamion  czynnościowo-skutkowych.  Znamię  to  występuje w opisie wielu przestępstw, wskazując na konieczność zaistnienia każdorazowo  innego  skutku.  Jego  użycie  w  art.  191b  §  1  k.k.  przesądza  o  skutkowym  charakterze  omawianego  typu  przestępstwa. O  doprowadzeniu,  o  którym  mowa  w  art.  191b  §  1  k.k.,  można  mówić  jedynie  wtedy,  gdy  zachowanie  sprawcy,  odpowiadające  znamionom  określonym  w  tym  przepisie,  warunkuje  zawarcie  przez  inną  osobę  małżeństwa  lub  związku  odpowiadającego małżeństwu w kręgu wyznaniowym lub kulturowym sprawcy. Między zachowaniem  sprawcy  a  aktem  zawarcia  małżeństwa  lub  związku,  który  odpowiada  małżeństwu  w  kręgu  wyznaniowym  lub  kulturowym  sprawcy,  musi  istnieć powiązanie  o  charakterze  tak  kauzalnym,  jak  i  normatywnym.