Problematyka tzw. przymusowych małżeństw w polskim ustawodawstwie pojawiła się 13.01.2023 r. w związku z nowelizacją Kodeks karnego. Wprowadzenie do kk przepisów
art. 191b stanowi realizację zobowiązania wynikającego z art. 37 Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z dnia 11 maja
2011 r.
Konwencja wprowadziła obowiązek penalizacji umyślnych działań polegających na zmuszaniu osoby dorosłej lub dziecka do zawarcia małżeństwa, a także zwabieniu osób na terytorium Strony lub innego państwa również w celu zmuszenia do zawarcia małżeństwa (art. 37 ust. 1 i ust. 2). Kryminalizacja przymusowego małżeństwa została przekazana władzom przez Komitet GREVIO, aby wspomóc państwa członkowskie w tworzeniu ram prawnych.
Art. 191b § 1 Kodeksu karnego penalizuje zmuszanie do zawarcia małżeństwa, zarówno w rozumieniu prawa polskiego, jak i do zawarcia związku o charakterze małżeńskim zgodnym z tradycją religijną lub kulturową sprawcy. § 2 dotyczy nakłaniania do opuszczenia Polski w celu popełnienia czynu z § 1.
Przepis art. 191b § 1 ma charakter lex specialis w stosunku do art. 191 § 1 (zmuszanie poprzez zastosowanie przemocy wobec osoby lub groźby bezprawnej). Przepis ten pozostaje w zbiegu pomijalnym z art. 190 § 1 k.k. (groźba), oczywiście wtedy, gdy groźba bezprawna użyta przez sprawcę czynu z art. 191b miała charakter groźby karalnej (wyłączenie wielości ocen nastąpi przy zastosowaniu zasady konsumpcji, a przepisem konsumującym jest art. 191b). Nie można wykluczyć wystąpienia rzeczywistego zbiegu przepisów z art.156 lub 157 k.k. (ciężki lub średni uszczerbek na zdrowiu), w przypadku gdy zastosowana przez sprawcę przemoc jest na tyle intensywna, że doprowadzi do wystąpieniu któregoś z tych uszczerbków (choć wydaje się, że w takich przypadkach regułą będą jednak dwa czyny, a w rezultacie zbieg przestępstw).
Przepis ten został umieszczony w rozdziale o przestępstwach przeciwko wolności, co znajduje uzasadnienie – chodzi bowiem o ochronę swobody podejmowania decyzji. Artykuł 191b chroni przede wszystkim wolność jednostki do samodzielnego decydowania o zawarciu związku. Dodatkowo, w zależności od sytuacji, chronione mogą być także godność, nietykalność cielesna czy wolność osobista.Przestępstwo to musi zostać popełnione z użyciem przemocy, groźby bezprawnej, nadużycia zależności lub wykorzystania trudnego położenia ofiary. Kluczowe jest, że działania sprawcy muszą bezpośrednio prowadzić do zawarcia przez pokrzywdzonego małżeństwa lub związku o analogicznym charakterze. Konieczne jest zatem istnienie związku przyczynowego między działaniem sprawcy a skutkiem.
Pojęcie „związku odpowiadającego małżeństwu” w kręgu kulturowym lub religijnym sprawcy jest nieostre i trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Może obejmować także związki osób tej samej płci, mimo że nie są one uznawane za małżeństwo w świetle polskiego prawa.Ważnym elementem omawianego przepisu jest stosunek zależności, który pozwala sprawcy wpływać na decyzje ofiary. Może on mieć charakter trwały lub tymczasowy. Przestępstwo z art. 191b § 1 jest przestępstwem umyślnym i wymaga zamiaru bezpośredniego – wynika to z celowego działania sprawcy i zastosowanych przez niego środków.
Realizacja czynu zabronionego musi nastąpić za pomocą przemocy, groźby bezprawnej lub przez nadużycie stosunku zależności bądź wykorzystanie krytycznego położenia. Dla realizacji znamion typu z art. 191b § 1 k.k. ustawa wymaga doprowadzenia innej osoby do zawarcia małżeństwa lub związku, który odpowiada małżeństwu w kręgu wyznaniowym lub kulturowym sprawcy. Zgodnie ze znaczeniem słownikowym „doprowadzać” oznacza „stać się przyczyną czegoś, przyprawić kogoś o coś, spowodować coś, wywołać coś”. Czasownik „doprowadza” zaliczany jest do znamion czynnościowo-skutkowych. Znamię to występuje w opisie wielu przestępstw, wskazując na konieczność zaistnienia każdorazowo innego skutku. Jego użycie w art. 191b § 1 k.k. przesądza o skutkowym charakterze omawianego typu przestępstwa. O doprowadzeniu, o którym mowa w art. 191b § 1 k.k., można mówić jedynie wtedy, gdy zachowanie sprawcy, odpowiadające znamionom określonym w tym przepisie, warunkuje zawarcie przez inną osobę małżeństwa lub związku odpowiadającego małżeństwu w kręgu wyznaniowym lub kulturowym sprawcy. Między zachowaniem sprawcy a aktem zawarcia małżeństwa lub związku, który odpowiada małżeństwu w kręgu wyznaniowym lub kulturowym sprawcy, musi istnieć powiązanie o charakterze tak kauzalnym, jak i normatywnym.
