Tag: kodeks karny

Nielegalna adopcja

art. 211a Kodeksu karnego: – „§  1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. §  2. Tej samej karze podlega, kto, będąc osobą, której przysługuje władza rodzicielska nad dzieckiem, wyraża zgodę na adopcję tego dziecka przez inną osobę: 1) w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, zatajając ten cel przed sądem orzekającym w postępowaniu w sprawie o przysposobienie, a w przypadku wyrażenia przez rodzica zgody na przysposobienie dziecka w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego – przed sądem przyjmującym oświadczenie o wyrażeniu tej zgody, 2) z pominięciem postępowania w sprawie o przysposobienie. §  3. Tej samej karze podlega, kto wyraża zgodę na adopcję dziecka przez siebie w warunkach, o których mowa w § 2.”

Jednym ze skutków nowelizacji wprowadzonej ustawą z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego jest artykuł 211a Kodeksu karnego. Zastąpił on nieobowiązujący już artykuł 253§2. Ponadto wraz z ustawą z dnia 16 października 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego nadano mu nowe brzmienie. Penalizując nielegalne organizowanie adopcji polski prawodawca stara wywiązać się z obowiązków nałożonych na Państwa – Strony przez Konwencję z dnia 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka. W wyniku jej ratyfikacji konieczne stało się wzmożenie ochrony praw dziecka, między innymi w celu zwalczania nielegalnego transferu dzieci i ich nielegalnego wywozu za granicę.
Przed wejściem w życie nowelizacji z 2010 r. artykuł 253 umieszczony był w rozdziale XXII – „Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”. Przyjęta wówczas systematyka wyraźnie eksponowała porządek publiczny jako główny przedmiot ochrony. Obecnie – opieką otoczono przede wszystkim dobro dziecka. Takie działanie w żadnym stopniu nie może być utożsamiane z pozostawieniem całkowitej swobody w zakresie procedur adopcyjnych. Niemniej, z uwagi na coraz częstsze i coraz wyraźniejsze podkreślanie istoty ochrony praw dziecka w różnorodnych aktach normatywnych o wymiarze międzynarodowym – również polski prawodawca przesunął punkt ciężkości na prawa najmłodszych.
Warto również zwrócić uwagę na pojęcie „dziecka”. W ujęciu konwencyjnym, stanowiącym podstawę dla obecnej regulacji krajowej – dziecko to osoba poniżej 18 roku życia, chyba że zgodnie z prawem uzyskała pełnoletniość wcześniej. Oznacza to, że kobieta mająca ukończone 16 lat, która za zgodą sądu opiekuńczego wstąpiła w związek małżeński nie będzie dzieckiem w rozumieniu ustawy.
Akt prawny z dnia 16 października 2019 r. wprowadziła również definicję legalną adopcji. Dotychczas, posługiwano się wyłącznie terminem „przysposobienie”, w języku prawniczym używając obu określeń przemiennie. Ujęcie takie okazało się jednak zbyt wąskie. Wobec powyższych ustawodawca zdecydował się uporządkować tę kwestię, określając „adopcję” jako „nabycie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem przez inną osobę niż ta, od której dziecko pochodzi”. Istotę bezprawnego działania w przypadku przestępstwa stypizowanego w art. 211a k.k. stanowi bowiem samo osiągnięcie określonego skutku prawnego. W konsekwencji instytucja prawnorodzinna po jaką sięgnie zainteresowany pozostaje bez znaczenia. Jak wskazuje A. Muszyńska – skutek, w postaci nabycia władzy rodzicielskie, może zostać osiągnięty tak w drodze postępowania o przysposobienie, jak i np.: poprzez fikcyjne uznanie dziecka przez osobę podającą się za biologicznego rodzica. „Adopcja obejmuje zatem wszelkie sytuacje, gdy skutkiem czynności jest nabycie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, niezależnie od zastosowanych instrumentów prawnych w tym celu.” (A. Muszyńska [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2021, art. 211(a)). Nielegalne organizowanie adopcji sprowadza się natomiast do prowadzenia postępowania adopcyjnego wbrew przepisom ustawy, tj. bez udziału odpowiednich instytucji oraz bez niezbędnej weryfikacji. Stoi to w sprzeczności z celem instytucji – prowadzone jest wbrew interesowi dziecka, niekoniecznie więc zapewnione zostaną właściwe warunki do wychowania w rodzinie.
Przestępstwo z art. 211a ma charakter powszechny i umyślny. Wyjątek stanowi §2 – typizujący przestępstwa indywidualne – podmiotem może być wyłącznie osoba posiadająca władzę rodzicielską nad dzieckiem. Waga przestępstwa przesądza również o tym, że penalizowane jest nie tylko dokonanie, ale również usiłowanie.
Rozważania na temat nielegalnej adopcji można zakończyć przez skierowanie uwagi na różnicę jaka rysuje się pomiędzy tym przestępstwem a handlem ludźmi. Wskazywał na to już Sąd Apelacyjny w Krakowie, który w postanowieniu z dnia 11 stycznia 1995 r. stwierdził, że „handel jest obrotem towarowo-pieniężnym, zatem handel dziećmi (ludźmi, żywym towarem) wyraża traktowanie człowieka jako towaru, a więc bezprzedmiotowość istoty ludzkiej jako jego przedmiotu. Działalność adopcyjna jest również swoistym obrotem istotami ludzkimi, nieliczącym się z podmiotowością przysposabianego człowieka, lub ją poważnie ograniczającym (art. 118 § 1 k.r.o.). Istotną różnicą między obrotem handlowym a adopcyjnym jest cel przekazywania dziecka i praw z nim związanych: dla dobra dziecka, bądź przeciw jego interesom. Cel adopcji nadaje jej cechy działania pozytywnego, pożądanego społecznie, aprobowanego i zalecanego. Nie korzyść materialna, a cel przekazywania dzieci w obrocie adopcyjnym przesądza o przestępczym charakterze owej działalności” (Postanowienie SA w Krakowie z 11.01.1995 r., II AKz 480/94, Wokanda 1995, nr 11, poz. 55)

Obiektywne przypisanie skutku przy wypadku drogowym

Nieumyślne spowodowanie wypadku w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zostało uregulowane w art. 177 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Omawiany występek może zostać popełniony zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Ten typ przestępstwa ma charakter powszechny, tj. może zostać popełnione przez każdego uczestnika ruchu; umyślny albo nieumyślny oraz materialny, a to znaczy że do jego znamion należy skutek – spowodowanie wypadku, w którym inna osoba poniosła obrażenie ciała, ciężki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć. Przestępstwo to mieści się w grupie tzw. względnie wnioskowych, zasadą jest ściganie z urzędu, niemniej – jak stanowi §3 – jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa, ściganie następuje na wniosek.
Podstawową zasadą prawa karnego jest ponoszenie odpowiedzialności wyłącznie za własne zachowanie. Jeżeli jednak idzie o przestępstwa charakteryzujące się wystąpieniem określonego skutku dominuje koncepcja obiektywnego przypisania, pozwalająca na przypisanie sprawcy spowodowanego skutku przestępstwa w przypadku gdy jego zachowanie „stworzyło lub istotnie zwiększyło prawnie nieakceptowane niebezpieczeństwo dla dobra prawnego stanowiącego przedmiot zamachu i ryzyko to realizowało się w postaci nastąpienia danego skutku przestępnego” (T. Razowski [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2021, art. 177). W zakresie dotyczącym naruszenia zasad ostrożności w kontekście art. 177 k.k. tak w doktrynie, jak i orzecznictwie już od lat 2000. ugruntowana zdaje się konstrukcja obiektywnego przypisania.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 kwietnia 2013 r. „odpowiedzialność za skutek uzasadnia jedynie takie przyczynienie się, które w sposób istotny zwiększa ryzyko wystąpienia tego skutku, który jest relewantny z punktu widzenia typizacji czynu” (Wyrok SN z 8.04.2013 r., II KK 206/12, LEX nr 1311397.) to z kolei powoduje, że „nie można przypisać odpowiedzialności karnej za przestępstwo stypizowane w art. 177 k.k. w sytuacji, gdy do zaistnienia skutku opisanego w art. 177 k.k. doszłoby również wówczas, gdyby sprawca, którego czyn podlega wartościowaniu prawnokarnemu, dochował wymaganych od niego reguł ostrożności.” ( J. Kanarek, Rozważania o obiektywnym przypisaniu skutku i nauce o zwiększeniu ryzyka w kontekście ich aplikacji do przestępstw stypizowanych w art. 177 kodeksu karnego, PS 2015, nr 9, s. 49-59.). Podobnie argumentował Sąd Najwyższy w wyroku z 30 sierpnia 2011 r., podkreślając „spowodowanie skutku może być tylko wtedy obiektywnie przypisane sprawcy, gdy urzeczywistnia się w nim niebezpieczeństwo, któremu zapobiec miałoby przestrzeganie naruszonego obowiązku ostrożności. Innymi słowy, spowodowanie skutku może być tylko wtedy przypisane sprawcy, gdy przestrzeganie przez niego obowiązku ostrożności zapobiegłoby nastąpieniu skutku.” (Wyrok SN z 30.08.2011 r., IV KK 187/11, LEX nr 950442.).
Kwestia obiektywnego przypisania skutku przy wypadku drogowym wymaga także rozważenia pojęcia zachowania reguł ostrożności. Nie istnieje bowiem zamknięty katalog zachowań, które mogłyby kwalifikować się jako naruszenie tych podstawowych zasad. W orzecznictwie wskazuje się między innymi na: nieobserwowanie w sposób należyty pola jazdy (Wyrok SO w Poznaniu z 12.11.2019 r., IV Ka 895/19, LEX nr 2780792.), niezwiększenie uwagi mimo zmiany warunków atmosferycznych (Wyrok SN z 21.10.2020 r., II DSI 40/20, LEX nr 3093793.), nieupewnienie się przed podjęciem wyprzedzania czy kierujący posiada odpowiednią widoczność i dostateczne miejsce do wykonania manewru bez utrudniania komukolwiek ruchu (Wyrok SN z 26.03.2019 r., V KK 115/18, LEX nr 2647164.), a także co oczywiste, nieprzestrzeganie dozwolonych prędkości administracyjnych.

Wyjątek od obowiązkowego więzienia

Przepis w postaci art. 37a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138- dalej k.k.) obowiązuje w polskim porządku prawnym dopiero od 1 lipca 2015 r. Stanowi on swoistą „furtkę” dla organu stosującego prawo, umożliwiając mu orzeczenie wobec sprawcy kary nieizolacyjnej w postaci ograniczenia wolności lub grzywny w sytuacji, gdy ustawodawca przewiduje dla danego typu przestępstwa jedynie sankcję pozbawienia wolności.
Zgodnie z aktualną regulacją kodeksową jeżeli przestępstwo jest zagrożone tylko karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, a wymierzona za nie kara pozbawienia wolności nie byłaby surowsza od roku, sąd może zamiast tej kary orzec karę ograniczenia wolności nie niższą od 3 miesięcy albo grzywnę nie niższą od 100 stawek dziennych, jeżeli równocześnie orzeka środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek.
Jednocześnie prawodawca w paragrafie 2. dokonuje wyłączeń co do możliwości zastosowania powyższego rozwiązania. Sąd nie może bowiem zamienić kary pozbawienia wolności na inną karę nieizolacyjną w sytuacji, gdy sprawa popełnia przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub też w sytuacji zaistnienia przestępstwa skarbowego. Dodatkowo dyspozycji art. 37a k.k. nie stosuje się do sprawców przestępstw o charakterze terrorystycznym.
Na kanwie art. 37a k.k. wykształciło się do tej pory dość bogate orzecznictwo interpretujące treść rozważanej regulacji. W jednym z wyroków Sąd Najwyższy zajął stanowisko co do sposobu wymierzania kary o charakterze nieizolacyjnym. Skład orzekający skonstatował, iż brzmienie art. 37a k.k. w każdym stanie prawnym uniemożliwia orzeczenie obok kary ograniczenia wolności także kary grzywny (Wyrok SN z 18.11.2021 r., V KK 479/21, LEX nr 3327676.) Tym samym SN nie dopatrzył się alternatywy w związku pomiędzy karami wyszczególnionymi przez ustawodawcę, dając sądom możliwość orzekania wobec sprawców jedynie samoistnej kary ograniczenia wolności bądź samoistnej kary grzywny, wykluczając przy tym łączne wymierzenie ww. sankcji.
Równie „techniczny” charakter ma teza z postanowienia SN z 2016 r. o sygn. II KK 361/15, OSNKW 2016, nr 6, poz. 39., zgodnie z jaką to każdy typ czynu zabronionego zagrożony jednorodzajową sankcją w postaci kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 8 lat jest typem z alternatywnym zagrożeniem karą; norma sankcjonująca tworzona jest zatem z co najmniej dwóch przepisów – art. 37a k.k. i przepisu stanowiącego podstawę wymiaru kary.
Jednym z najnowszych orzeczeń sądów powszechnych jest wyrok SO w Siedlcach z dnia 23 maja 2022 r. o sygn. II Ka 157/22, LEX nr 3350517, w którym to pada teza mówiąca, iż instytucja przewidziana w art. 37a k.k. ma charakter wyjątkowy, a jej istotę stanowi pozbawione wątpliwości uznanie, że w danej sprawie kary o charakterze nieizolacyjnym stanowią wystarczającą dolegliwość dla sprawcy, którego nie trzeba – choćby warunkowo – izolować od społeczeństwa. A contrario, w ocenie składu orzekającego, przez powyższe rozumieć należy, że w sytuacji, gdy kara grzywny lub kara ograniczenia wolności z jakichś względów nie spełniłaby zapobiegawczych i wychowawczych celów kary, sąd winien wymierzyć sprawcy karę pozbawienia wolności.
Warto finalnie zwrócić uwagę także na wyrok SA w Warszawie z dnia 12 czerwca 2019 r. o sygn. II AKa 251/18, LEX nr 2706356. Sąd warszawski uznał tam, iż sięgając po uregulowanie z art. 37a k.k., sąd za każdym razem obowiązany jest do indywidualnego podejścia i całościowego przeanalizowania konkretnego przypadku. Jednocześnie skład orzekający ujawnił chęć zapobiegnięcia nadużywaniu przez organy stosujące prawo analizowanej wyżej regulacji normatywnej.