Środki zapobiegawcze – co warto wiedzieć?

Środkami zapobiegawczymi nazywamy rodzaj środków przymusu stosowanych w postępowaniu karnym wobec oskarżonego, które służyć mają zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania lub wyjątkowo zapobiegnięciu popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Środki zapobiegawcze można stosować wyłącznie wobec osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a zebrane dowody wskazują duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd lub prokurator powinni, jeśli to możliwe, przesłuchać oskarżonego. Obrońca, jeśli tylko się zjawi, musi być dopuszczony do udziału w przesłuchaniu. Warto pamiętać, że prawem oskarżonego jest domaganie się zawiadomienia obrońcy o odbywającym się przesłuchaniu.
W polskim systemie prawnym wyróżniamy dwie główne grupy środków zapobiegawczych – nieizolacyjnie i izolacyjne. Do pierwszej grupy kwalifikujemy środki odwoławcze takie jak:
1) Poręczenie
2) Dozór policji
3) Nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego
4) Zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu
5) Nakaz powstrzymania się od prowadzenia określonej działalności
6) Nakaz powstrzymywania się od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów
7) Zakaz opuszczania kraju
Druga grupa obejmuje tylko jeden, specjalny środek karny, którym jest tymczasowe aresztowanie. Jego wyjątkowy charakter wynika przede wszystkim z izolacyjnego charakteru, za którym idzie poważne ograniczenie praw i wolności oskarżonego. Właśnie z tego powodu, aby zastosować ten środek, prokurator musi uzyskać zgodę sędziego. Tymczasowe aresztowanie może być stosowane na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Na wniosek prokuratora, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego, okres ten może być przedłużony każdorazowo na kolejne 3 miesiące. Jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 8 lipca 2008 r. (II AKz 480/08), tymczasowe aresztowanie ma na celu prawidłowe zabezpieczenie toku postępowania na czas gromadzenia istotnych dowodów w sprawie i nie może spełniać funkcji kary. Nawet najbardziej dowodowo skomplikowana sprawa, szczególnie o charakterze gospodarczym czy majątkowym, nie może wydłużać go do nie akceptowalnych rozmiarów.
Prawo do stosowania środków ma w postępowaniu przygotowawczym prokurator, a w postępowaniu jurysdykcyjnym sąd. Środki zapobiegawcze muszą być zawsze oparte na konkretnej ustawowej podstawie prawnej, muszą być konieczne (czyli niezbędne) i zastosowane do osiągnięcia prawnie dopuszczalnego celu (celowe). Poza tym przesłankami niezbędnymi do zastosowania środków zapobiegawczych jest użycie ich w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub wyjątkowo w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa.
Poza wymienionymi wyżej ogólnymi przesłankami niezbędnymi do zastosowania środka zabezpieczającego wymagane jest również spełnienie jednej z przesłanek szczegółowych. Ich katalog możemy znaleźć w art. 258 k.p.k. Są to:
1) Uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego
2) Uzasadniona obawa, że oskarżony będzie w bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (np. poprzez nakłanianie do składania fałszywych zeznań)
3) Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo jeśli sąd I instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą
4) Wyjątkowo, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Mimo szerokiego opracowania zagadnienia środków zapobiegawczych w Kodeksie Postępowania Karnego, przepisy pozwalają na stosunkowo wiele swobody w ich stosowaniu. Od lat polskie środowiska prawnicze zwracają uwagę na problem nadużywania tymczasowego aresztowania, mówi się również o nierzetelnie przygotowanych uzasadnieniach lub nawet o ich braku. Powinniśmy pamiętać, że stosowanie środków zapobiegawczych, w tym przede wszystkim tymczasowego aresztowania, powinno dotyczyć wyjątkowych sytuacji i zawsze mieć na uwadze nie tylko dobro społeczeństwa, ale również podstawowe prawa oskarżonego.