Społeczna szkodliwość czynu jako konstytutywny element przestępstwa

Art. 1 polskiego kodeksu karnego (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.).- dalej jako: „k.k.”) ustanawia definicję legalną przestępstwa, czyli innymi słowy, wskazuje na przesłanki, których wystąpienie w danym stanie faktycznym warunkuje odpowiedzialność karną sprawcy. Prawodawca uzależnia popełnienie przestępstwa od trzech podstawowych czynników, tj. bezprawności czynu, winy oraz społecznej szkodliwości przejawianego zachowania. Ostatni z ww. elementów w szczególności odznacza się wysokim stopniem niedookreśloności, w konsekwencji czego interpretacji pojęcia nie sposób przeprowadzić bez analizy wypowiedzi orzecznictwa. Wypowiedzi judykatury są zazwyczaj rozwinięciem normy przewidzianej przez ustawodawcę w art. 115 § 2 k.k., w którym to wskazuje się na kryteria, jakie sąd winien jest uwzględnić przy dokonywaniu oceny stopnia społecznej szkodliwości. Są to: rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
SN na kanwie orzeczenia z 2021 r. (wyrok SN z 27.07.2021 r., III KK 346/20, LEX nr 3305210.) wyraża pogląd, iż „ocena stopnia społecznej szkodliwości konkretnego zachowania powinna być oceną całościową, uwzględniającą okoliczności wymienione w art. 115 § 2 k.k., nie zaś sumą czy pochodną ocen cząstkowych takiej czy innej „ujemności” tkwiącej w poszczególnych okolicznościach i dlatego też, jeżeli w art. 1 § 2 k.k. mówi się o znikomej społecznej szkodliwości czynu, to wymóg znikomości dotyczy społecznej szkodliwości ocenianej kompleksowo, nie zaś jej poszczególnych faktorów.” Tym samym skład orzekający podkreśla, że sposób dokonywania oceny stopnia społecznej szkodliwości w danym stanie faktycznym winien jest być raczej holistyczny. Poszczególne czynniki podlegające ocenie stanowią w konsekwencji bardziej punkt wyjścia do badania zaistnienia ww. przesłanki.
Dokonując przeglądu orzecznictwa polskich sądów, łatwo zauważyć, że kategoria społecznej szkodliwości częstokroć interpretowana jest ad casum. Widać zatem, że trudno jest znaleźć jeden uniwersalny standard dla oceny zaistnienia tej przesłanki przy okazji weryfikacji, czy doszło do popełnienia przestępstwa. Dla przykładu w jednym z bardziej charakterystycznych wyroków SA w Warszawie (Wyrok SA w Warszawie z 30.09.2022 r., II AKa 110/22, LEX nr 3432025.), w związku z przestępstwem skierowanym przeciwko głowie państwa, pada teza, iż  „poziom ochrony osób publicznych, w tym Prezydenta RP, uwzględniać musi zwiększone ryzyko publicznej krytyki. Z tych też względów nieuprawnione jest dzielenie opinii którą zamieścił oskarżony w mediach społecznościowych niejako na części i twierdzenie, iż użyte tam na samym końcu słowo obraźliwe („debil”) jest wystarczające do uznania, ze ciężar gatunkowy całości wpisu cechuje się stopniem szkodliwości społecznej wyższym niż znikomy”.
Finalnie warto wskazać również na jeden z wyroków SA (Wyrok SA w Warszawie z 30.09.2022 r., II AKa 110/22, LEX nr 3432025.), w którym skład orzekający skonstatował, iż „nie mają wpływu na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynu takie okoliczności jak: niekaralność (karalność) sprawcy, jego dotychczasowe życie, jego właściwości i warunki osobiste, trudna sytuacja materialna czy rodzinna, bo chociaż okoliczności te sąd winien uwzględnić przy wymiarze kary (lub stosowaniu środków probacji), to jednak uwzględnia się je nie w aspekcie oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu.” Zarysowana dyrektywa z pewnością precyzuje kryteria wyznaczone przez ustawodawcę w 115 § 2 k.k., traktując o nich niejako w ujęciu negatywnym.

Znikomość społecznej szkodliwości czynu.

A. M. został oskarżony o to, że „w okresie od miesiąca października 2010 r. do miesiąca grudnia 2016 r. wielokrotnie pomawiał A. B. o postępowanie i właściwości, które mogły go poniżyć w opinii publicznej oraz narazić na utratę zaufania potrzebnego do wykonywania zawodu poprzez zarzucanie fałszowania dokumentów spółdzielni, w której pełni on funkcję Prezesa Zarządu, poświadczania nieprawdy i kłamstwa, sugerowanie łapówkarstwa, przypisywanie i wypowiadanie twierdzeń, które nie pochodziły od niego, grożenie wysyłaniem na niego donosów, wypowiadanie innych nieprawdziwych sformułowań mających na celu zdyskredytowanie jego osoby w oczach członków i kontrahentów spółdzielni, a także nękał jego osobę przez kierowanie indywidualnych (spersonalizowanych) wypowiedzi, które winny dotyczyć zarządu wieloosobowego, zaś w sprawach prowadzonych przez Prokuraturę mataczył i przedstawiał fałszywe dowody, które doprowadziły do postawienia mu bezpodstawnych zarzutów wyłudzenia poświadczenia nieprawdy w dokumencie”, tj. o czyn z art. 212 § 1 k.k.
Z uwagi na znikoma szkodliwość społeczną czynu postępowanie zostało jednak umorzone.
W kanwie tej sprawy Sąd Najwyższy wydał postanowienie z dnia 14 grudnia 2022 r. (II KK 460/22), w którym stwierdził, że warunkiem badania społecznej szkodliwości czynu jest stwierdzenie jego bezprawności, a zatem argument, że zachowanie to jest bezprawne, w żaden sposób nie może świadczyć o naruszeniu art. 115 § 2 k.k. Trzeba bowiem wyjaśnić, że badanie poziomu szkodliwości społecznej czynu należy do sfery ustaleń faktycznych, nie zaś do oceny, czy naruszono przepis art. 115 § 2 k.k.

Przesłuchanie osób małoletnich

Przesłuchanie osób małoletnich, zarówno świadków, jak i pokrzywdzonych, a także osób dorosłych pokrzywdzonych konkretnymi przestępstwami, które zostaną scharakteryzowane poniżej, uwarunkowane jest na gruncie kodeksu postępowanie karnego (dalej: kpk) w sposób odmienny od typowego przebiegu tej czynności.
Art. 185a kpk traktuje o małoletnich pokrzywdzonych przestępstwami popełnionymi z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwami przeciwko wolności (Rozdział XXIII kodeksu karnego), przestępstwami przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (rozdział XXV kodeksu karnego) oraz przestępstwami przeciwko rodzinie i opiece (rozdział XXVI). Małoletni, który w dniu przesłuchania nie ukończył 15 lat powinien być przesłuchany tylko w sytuacji, w której jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i co do zasady tylko raz. Tym uregulowaniom podlega także małoletni, pokrzywdzony przestępstwami wyżej wskazanymi, który co prawda ukończył 15 lat, ale zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Czynność przesłuchania, nawet w postępowaniu przygotowawczym, przeprowadzana jest przez sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Warto przy tym zwrócić uwagę, iż w czynności ma prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego. Oskarżonemu zawiadomionemu o czynności, a nie posiadającemu obrońcy z wyboru, zostaje wyznaczony obrońca z urzędu. Biorąc pod uwagę, iż do takiego przesłuchania, co do zasady, powinno dojść tylko raz, na rozprawie głównej odtwarza się jedynie sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytuje się protokół.
Art. 185b kpk zakłada, iż małoletni świadek przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwa określonego w rozdział XXV i XXVI kodeksu karnego, który w momencie czynności nie ukończył 15 lat, przesłuchany zostaje na warunkach opisanych powyżej i tylko jeżeli jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Należy mieć na uwadze, że przepisów tych nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu lub świadka, którego czyn pozostaje w związku z czynem, o który toczy się postępowanie karne.
Art. 185c kpk poświęcony został pokrzywdzonym przestępstwami określonymi w art. 197-199 kodeksu karnego, tj. zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej, seksualne wykorzystanie niepoczytalności lub bezradności, seksualne wykorzystanie stosunku zależności lub krytycznego położenia. Pokrzywdzonego powyższymi przestępstwami przesłuchuje się w charakterze świadka na zasadach tożsamych z opisanymi powyżej. Dodatkowe uregulowanie stanowi, iż na wniosek pokrzywdzonego zapewnić należy, aby biegły psycholog biorący udział w czynności był osobą tej samej płci co pokrzywdzony, chyba że będzie utrudniało to postępowanie.
Każde z wyżej wymienionych przesłuchań, zgodnie z art. 185d, powinno odbywać się w odpowiednio przygotowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą. W przypadku przesłuchań małoletnich są to pomieszczenia, w których występują przyjemne kolory, obrazy, zdjęcia, zabawki, stoliki adekwatne do ich wzrostu. Są to pokoje wyposażone w kamery oraz mikrofony, które zbierają obraz i dźwięk z danej czynności.
Celem opisanych wyżej unormowań jest zapewnienie pewnych standardów umożliwiających pokrzywdzonym i świadkom swobodę wypowiedzi, odpowiednie potraktowanie, a także uchronienie przed wtórną wiktymizacją.