Szpiegostwo karane do teraz znacznie surowiej

Szpiegostwo jest przestępstwem przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, które ustawodawca w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny penalizuje od początków jej istnienia. Dobrem chronionym przez art. 130 ustawy jest niezaprzeczalnie bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej, jej suwerenność i niezależność oraz zdolności obronne w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego.
W obliczu obecnej sytuacji geopolitycznej i wysokiego zagrożenia nowymi konfliktami zbrojnymi przekazywanie określonych informacji postronnym adresatom może stanowić realne zagrożenie dla dóbr fundamentalnych z punktu widzenia trwałości państwa. Ustawodawca zdając sobie sprawę ze zmieniającej się sytuacji bezpieczeństwa w naszym regionie na arenie międzynarodowej zdecydował się wprowadzić zmiany w dotychczas obowiązujących w tym zakresie przepisach. Modyfikacje dotyczą przede wszystkim zagrożenia karą – zastosowanie w tym przypadku surowszej kary zdaniem ustawodawcy ma pełnić funkcję prewencyjną, zniechęcając do podejmowania tego typu działań.
W obecnym brzmieniu ustawy, nadanym jej przez ustawę z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustawy, typ podstawowy przestępstwa szpiegostwa brzmi:

Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu albo działa na jego rzecz, przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5.

Dotychczasowe zagrożenie karą wynosiło w tym przypadku od roku do 10 lat pozbawienia wolności i dotyczyło jedynie sytuacji brania udziału w działalności obcego wywiadu. Karany w tym przypadku jest już sam udział w działalności obcego wywiadu, a odpowiedzialność sprawcy nie jest uzależniona od skutku będącego następstwem tej działalności. Zmianą ustawy zmodyfikowano również typy kwalifikowane przestępstwa szpiegostwa:
Art. 130 k.k.

Poprzednie brzmienie przepisu Brzmienie nadane ustawą z dnia 17.08.2023 r.
§2    Kto, biorąc udział w obcym wywiadzie albo działając na jego rzecz, udziela temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Kto, biorąc udział w działalności obcego wywiadu albo działając na jego rzecz, udziela temu wywiadowi wiadomości, której przekazanie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8 albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§3    Kto działalność obcego wywiadu organizuje lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. Kto działalność obcego wywiadu, o której mowa w §1, organizuje lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10 albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

Zaostrzenie zagrożenia ustawowego jest zdecydowanie widoczne. Już samo zgłoszenie gotowości do działania na rzecz obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, bądź gromadzenie lub przechowywanie wiadomości w celu udzielenia ich obcemu wywiadowi podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
Ustawodawca zdecydował się również dodać paragraf dotyczący prowadzenia dezinformacji biorąc udział w działalności obcego wywiadu albo działania na jego rzecz:

Kto, biorąc udział w działalności obcego wywiadu albo działając na jego rzecz, prowadzi dezinformację, polegającą na rozpowszechnianiu nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji, mając na celu wywołanie poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, państwa sojuszniczego lub organizacji międzynarodowej, której członkiem jest Rzeczpospolita Polska albo skłonienie organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej, państwa sojuszniczego lub organizacji międzynarodowej, której członkiem jest Rzeczpospolita Polska, do podjęcia lub zaniechania określonych czynności, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8.

Warto zaznaczyć, że jeżeli jednak sprawca dobrowolnie zaniechał dalszej działalności i ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu z art. 130 § 1 i 2 k.k., może mieć do niego zastosowanie klauzula niekaralności z art. 131 § 1 k.k. Natomiast karze za przestępstwo określone w art. 130 § 3 k.k. nie będzie podlegała osoba, która dobrowolnie poniechała dalszej działalności i podjęła istotne starania zmierzające do zapobieżenia popełnieniu zamierzonego czynu zabronionego oraz ujawniła wobec organu powołanego do ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu.
Wskazane zmiany w przepisach weszły w życie z dniem 1 października 2023 r.

Akcja cywilna w postępowaniu karnym

Postępowanie karne sprowadza się zasadniczo do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osoby, która dopuściła się czynu zabronionego. Aby wzmocnić poczucie sprawiedliwości i podjąć próbę zrekompensowania szkody wyrządzonej osobie pokrzywdzonej przestępstwem, przepisy postępowania karnego przewidują możliwość nakładania na oskarżonego określonych świadczeń powstałych w związku z popełnieniem przez niego przestępstwa.
Mamy więc obecnie możliwość rozwiązania wszelkich zagadnień prawnych powstałych w ramach zaistniałego konfliktu w jednym postępowaniu toczącym się przed sądem karnym. W braku takiej regulacji każdorazowo konieczne byłoby wszczynanie przez pokrzywdzonego kolejnego postępowania przed sądem cywilnym w celu dochodzenia powstałych roszczeń, co znacznie wydłużyłoby cały proces. Sąd karny w wyroku traktującym o winie i wymierzając sprawcy karę orzeka równocześnie w zakresie naprawienia wynikłej z przestępstwa szkody – instytucja ta nazywana jest akcją cywilną.
Korzyści płynące z takiego rozwiązania są liczne zarówno dla pokrzywdzonego, jak i dla oskarżonego. Akcja cywilna obok konstrukcji takich jak postępowanie mediacyjne i konsensualne wyrokowanie jest wyrazem realizacji koncepcji sprawiedliwości naprawczej w prawie karnym. Stosowanie jej zmierza więc do pełniejszego zrekompensowania szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu i wzbudzenia poczucia realizacji sprawiedliwości. Skutkuje to jednak tym, że w procesie karnym pojawiają się do rozstrzygnięcia także zagadnienia natury cywilnoprawnej, które dla sądu karnego nie są standardowym obszarem do procedowania.
Podstawę do orzekania przez sąd w sprawie akcji cywilnej odnajdujemy w art. 415 § 1 Kodeksu postępowania karnego. W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie, sąd orzeka obowiązek naprawienia, w całości lub części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W przypadku skazania sprawcy nałożenie wyżej wskazanych obowiązków uzależnione jest od złożenia przez pokrzywdzonego odpowiedniego wniosku. Orzeczenie powyższych obowiązków ma również wymiar karnomaterialny – w sytuacji, gdy sprawca uchyla się od ich realizacji istnieje możliwość podjęcia warunkowego umorzenia lub zarządzenia wykonania zawieszonej kary, co dodatkowo pełni w pewien sposób funkcję gwarancyjną w zakresie naprawienia wyrządzonej szkody. Przepisy przewidują także sytuacje, gdy nałożenie powyższych obowiązków jest dla sądu fakultatywne. Świadczenia te orzekane są co do zasady na rzecz pokrzywdzonego, ale wyjątkowo uprawnione do ich otrzymania mogą być także inne podmioty. W sytuacji gdy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia jest znacznie utrudnione, np. gdy nie da się określić rozmiarów szkody, na podstawie art. 46 § 2 Kodeksu karnego sąd może orzec w ich miejsce nawiązkę.
Jeżeli orzeczony przez sąd karny obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia albo nawiązka na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę mamy możliwość dochodzenia dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym. Możemy również całkiem zrezygnować z rozwiązań oferowanych przez postępowanie karne w tym zakresie (nie wnioskując o rozstrzygnięcie w zakresie powstałej szkody). Wówczas kierujemy bezpośrednio do sądu cywilnego pozew przeciwko sprawcy dochodząc powstałych roszczeń w odrębnym procesie (ze wszystkimi tego konsekwencjami, takimi jak chociażby dodatkowe koszty procesu). Należy również pamiętać, że akcja cywilna jest obwarowana klauzulą antykumulacyjną, która  polega na tym, że nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.

Obserwacja w zamkniętym zakładzie (art. 203 kpk)

W toku procesu karnego, nierzadko występuje sytuacja, w wyniku której zachodzi konieczność zasięgnięcia opinii lekarzy na temat stanu zdrowia fizycznego i psychicznego podejrzanego. Środki jakie mogą być w tym celu stosowane są różnorakie, od uzyskania informacji z karty przebiegu leczenia pacjenta, poprzez zasięgnięcie opinii biegłych, aż po najdalej ingerujący w prawa i wolności podejrzanego środek, w postaci badania podejrzanego połączonego z  obserwacją w zamkniętym zakładzie na oznaczony okres. Z faktu tej ingerencji stosowanie tego środka jest uzależnione od spełnienia kilku przesłanek, z których część stanowi odwołanie do przepisów o stosowaniu tymczasowego aresztowania.

  • Biegli muszą zgłosić taką konieczność. Innymi słowy musi zajść okoliczność, w wyniku której nie są oni w stanie, w toku zwyczajnych czynności określić stan zdrowia psychicznego podejrzanego.
  • Można go stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22 września 2021 r. (sygn.akt: I DSK 3/21, LEX nr 3359053): „ Obserwacja, o jakiej mowa w art. 203 § 1 k.p.k. może być orzeczona w razie istnienia – na podstawie okoliczności sprawy w danym momencie postępowania, w tym zebranych już dowodów – wysokiego prawdopodobieństwa, że obwiniony jest sprawcą zarzucanego mu czynu, wypełniającego znamiona przestępstwa. Celem opinii, która ma być wydana, jest więc ocena poczytalności obwinionego.”
  • Z odwołania do art. 249 § 3 oraz § 5 Kodeksu Postępowania Karnego wynika obowiązek przesłuchania podejrzanego przed skierowaniem go na obserwację, o ile jest to możliwe, jak również zawiadomienie prokuratora oraz obrońcy, o ile podejrzany o to wnosi. Co więcej gdyby podejrzany nie miał obrońcy w dotychczasowym postępowaniu, na jego żądanie wyznacza się obrońcę z urzędu.
  • Czas trwania obserwacji wynosi 4 tygodnie, jednakże może być on przedłużony na łączny czas nieprzekraczający 8 tygodni. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 listopada 2014 roku( sygn.akt: V KK 259/14, LEX nr 1621622), dopuścił możliwość wykorzystania dowodu z obserwacji przekraczającej powyższy termin: „Oczywisty fakt przekroczenia maksymalnego terminu obserwacji nie uzasadnia (…) przyjęcia braku możliwości posłużenia się opinią sporządzoną po przeprowadzeniu takiej obserwacji w procesie.” . Co więcej w takiej sytuacji stosuje się art. 156 § 5a, a więc podejrzanemu i obrońcy „udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do wniosku”. Jest to kolejne odwołanie mające zagwarantować ochronę praw podejrzanego.
  • Poprzez odwołanie do art. art. 259 § 2, art. 203 k.p.k nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres obserwacji przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Przepisu tego nie stosuje się gdy o poddanie się obserwacji wnosi sam podejrzany